रामायणाच्या सुरुवातीलाच आदिकवी वाल्मिकी नारदांना विचारतात सर्व भूलोकात गुणी, पराक्रमी, धर्म आणि कर्माचे मर्म जाणणारा, सत्यवचनी, आपले व्रत पूर्ण करणारा, चारित्र्यवान, सगळ्या प्राणिमात्रांचे हित पाहणारा, क्रोधावर नियंत्रण मिळवलेला असा कोण वीर आहे ? या श्लोकातील वर्णन जसे प्रभू श्रीरामांना लागू होते तसेच त्यांचा प्रिय बंधू असूनही अभिमानाने स्वतःला त्यांचा दास म्हणवणाऱ्या, परमप्रतापी, विवेकी भरतालाही तंतोतंत लागू होणारे आहे.

 

 

श्रीविष्णूंच्या सुदर्शन चक्राचा अवतार म्हणून ओळखला जाणारा 'भरत' माझे रामायणातील अत्यंत आवडीचे पात्र आहे. अयोध्याकांडातील सर्गातून त्याच्या स्वभावातील विविध पैलूंवर प्रकाश पडतो. मातुलगृही असणाऱ्या भरताला अयोध्येत बोलवायला आलेल्या दूताला भरत विचारतो -

 

 

(माझी आत्ममग्न, संतापी आणि आपल्या बुद्धीचा गर्व असणारी माता कैकेयी सुद्धा निरोगी आहे ना ?)

 

कोवळ्या वयातही भरताला आपल्या आईच्या स्वभावाचे योग्य आकलन झालेले आहे. आणि तरी त्याचे तिच्यावर डोळस प्रेम आहे. अयोध्येत कैकेयी आपण मोठं सत्कृत्य केल्याच्या समजुतीने भरताला दशरथाच्या मृत्यूची, रामाच्या वनवासाची आणि भरताला राज्य मिळाल्याची कथा सांगते. कोणाही सामान्य व्यक्तीला राज्याचा मोह पडला असता, पण भरताच्या मनःस्थितीचे वर्णन आदिकवी करतात, एखाद्या अजस्त्र वृक्षाने भूमीवर पडावे तसा भरताने दुःखावेगानी भूमीवर पडून शोक केला. परंतु मनाच्या इतक्या क्रुद्ध, चिंतीत आणि व्यथित अवस्थेतही त्याला क्षत्रिय कर्तव्याचे विस्मरण होत नाही. श्रीरामांच्या वनवासाला कारणीभूत ठरलेल्या मंथरेला शत्रुघ्न ठार मारेल असे पाहून भरत त्याला म्हणतो -